دایرۀ‎المعارف بقیع

سید جواد حائری

کتاب جدیدی با سوژه نو، دی‎ماه 1394 منتشر شد. این اثر با عنوان دانشنامه بقیع شریف با مدیریت محمد نوری، شامل 1700 مدخل درباره ابعاد مختلف بقيع‌ در 748 صفحه دو ستونه وزیری عرضه شده است. اين كتاب توسط نشر صحيفه خرد در قم منتشر شده و به همراه كتاب، لوح فشرده ای شامل مدارك و برخي از متون درباره بقيع در 1050 صفحه، 445 قطعه تصوير از بقيع و يك قيلم مستند آمده است.
از این نظر که ضوابط دائرۀالمعارف نگاری را مراعات کرده و در صورت و محتوا برخوردار از قواعد و قوانین این رشته است؛ نیز به موضوعی پرداخته که کمتر درباره آن اطلاعات هست، به همه این دلایل مهّم و قابل توجه است. بعضی فکر می‎کنند بقیع قبرستانی در مدینه و متعلق به کشور عربستان سعودی است و پرداختن به آن لطف و خاصیتی برای ما ایرانیان ندارد. اما باید دانست که این قبرستان محلی برای تلاقی چند تمدن و دارای آثار مدنی و تمدنی چند هزار ساله است که فعلاً در زیر تَلی از خاک مدفون است. از این‎رو تعلق به انسانیت و فرهنگ انسانی دارد و لازم است همه نخبگان جهان از هر فرهنگ و مکتب به آن عنایت داشته باشند.
مردم ایران تاکنون بقیع را از زبان مداحان و مرثیه‎سرایان شناخته‎اند و تلقی مذهبی صِرف از بقیع در اذهان ایرانیان شکل گرفته است؛ اما این دانشنامه در تلاش است از منظر علمی و تاریخی و با رمزگشایی اسناد و تحلیل متون قدیم و جدید به بازنمایی و معرفی بقیع بپردازد.
بقیع روزگاری معمور و آباد و دارای ساختمان‎ها و بقعه‎های تاریخی بود؛ ولی از زمان سیطره آل‎سعود و وهابیون بر عربستان و مدینه در دو نوبت: یکی در 1221ق و دوم در هشتم شوال 1344ق مورد تعرض و تخریب گسترده قرار گرفت و تمامی ابنیه و آثار بسیار مهم تمدنی موجود در این بناها به غارت رفت و نابود گردید.
هدف از تألیف این دانشنامه آنگونه که در مقدمه آمده، معرفی ابعاد بقیع به جهان و بسیج افکار عمومی جهان است. اگر سازمان‎های بین‎المللی مثل یونسکو به وظایف فرهنگی خود عمل کنند، باید بقیع را جزء آثار باستانی و میراث تمدنی بشر ثبت کنند و از کیان و هویت آن حمایت نمایند. اما چرا تاکنون چنین نکرده‎اند؟ زیرا شناخت جامع و مطلوب از بقیع نداشته‎اند. از این‎رو نویسندگان این دانشنامه و مدیر آن تلاش کرده کتاب مرجعی خلق کند و از طریق این کتاب مرجع، بقیع را به جهان معرفی کند.
مردم از نهادها و مراکز دولتی و نیمه دولتی یا خیریه‎ای که بودجه‎های کلان در اختیار دارند، توقع دارند اینگونه پروژه‎ها را اجرا نمایند؛ مدیر این دانشنامه متذکر شده وقتی دیدم این مراکز به سراغ بقیع نمی‎روند مجبورم شدم با اتکاء بر حقوق ماهانه اندکم این پروژه را شروع کنم. هر ماه با قناعت در امور زندگی، بخشی از حوقش را جمع کرده و طی چند سال آن را عملی می‎کند. پس از تألیف هم کتابخانه ملی ایران، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، پژوهشگاه حج وزیارت و بسیاری از دیگر مراکز چاپ آن را اقتصادی ندانسته یا انتشار آن را موجب خلل در روابط خوبشان با عربستان سعودی دانسته و زیر باز هزینه چاپ و نشر آن نرفتند و مدیر پروژه با هزینه‌های شخصی به چاپ آن مبادرت نمود.
ابتکارات این دانشنامه چند مورد است:

1ـ مقدمه علمی دارد و در مقدمه همه ویژگی‎های آن را گزارش نموده است.
2ـ مدخل‎یابی و تنظیم مداخل هر چند اشکالات جزئی دارد ولی روشمند است.
3ـ منابع مهم درون متنی و پایانی هر مقاله به خوبی معرفی شده است.
4ـ شیوه مدح یا ذم بی‎جهت را کنار گذاشته و به روش علمی و بی‎طرفانه به گزارش موضوعات می‎پردازد.
5ـ عکس‎های خوبی در پایان آورده است. هر چند به دلیل موانع مالی سیاه و سفید است.
6ـ برای اینکه مخارج چاپ کم شود از همه فضاها و حاشیه هر صفحه استفاده کرده است.
7ـ دارای صحافی خوب و با کیفیت است.
8ـ یک عدد CD به همراه کتاب آورده که شامل اکثر اسناد و مدارک بقیع، متون مهم درباره بقیع، تصاویر و یک فیلم مستند است. در واقع یک کتابخانه همراه این اثر عرضه شده تا پژوهشگران و نویسندگان به راحتی به منابع و اسناد دسترسی داشته باشند.
در پایان متن مقدمه کتاب را می‎آورم، زیرا این مقدمه به همه ابعاد این موضوع توجه داده است:
1. قبرستان بقیع مشهور به نام‏های جنة البقیع و بقیع الغَرقَد در منابع روایی و تاریخی، اولین قبرستان مسلمانان است. این قبرستان در مدینة‏النبی، در نزدیکی مسجدالنبی و بقعه پیامبر اکرم(ص) واقع است. پس از هجرت رسول اکرم(ص) از مکه به مدینه و توسعه جامعه شهری یثرب و تشکیل دولت نبوی در این شهر و نیز شکل‏گیری نهادهای مدنی جهت اداره امور معیشتی، اجتماعی و شهری مسلمانان، مکان بقیع که به صورت زمین بایر، بدون کشت و زرع و با پوشش گیاه خاردار به نام غرقد بود، توسط رسول اکرم(ص) برای دفن اموات مسلمانان اختصاص یافت.
امّا بر اساس برخی از اسناد، این سرزمین قبل از ظهور اسلام مورد توجه مردم ساکن یثرب بوده است. از اینرو قدمت آن به قبل از اسلام باز می‌گردد.
غیر از قدمت تاریخی، از جاهای بی نظیر در دوره اسلامی از حیث توجه و اهتمام مذاهب و جریان‌های مختلف مسلمانان و دفن امواتشان در اینجا است. جای دیگری در قلمرو اسلامی نمی‌یابیم که این همه شخصیت نخبه و فرهیخته در آن حضور داشته باشند. از اینرو از سرمایه‌های تاریخی، دینی و معنوی مسلمانان محسوب می‌شود. ولی دولت آل‌سعود و وهابیون حاکم بر سرزمین حجاز و مدینه بدون توجه به اهمیت بقیع در دو قرن اخیر همواره خط‌مشی تخریب و انهدام بقیع را دنبال کرده‌اند.
اولین حمله و اشغال مدینه و تخریب گسترده بقیع در 1221ق رخ داد. از این حادثه که به «نکبت اولی’» مشهور شده تا کنون 215 سال می‌گذرد.
مسلمانان از هر مذهب و طایفه و ملیتی در طول چند سده، بقیع را محترم شمرده و در سفر به مکه بر خود فرض می‌دانستند هنگام زیارت مسجدالنبی(ص) بقیع را هم زیارت کنند. و در کنار هم و بدون اختلاف مشهود به بقیع آمد و شد داشته‏اند؛ حتی در دوره‏ی زمانی اندکی در دوره‏ی امویان که بقیع دیوارکشی شد و قسمت‏هایی از آن تفکیک گردید، ولی به سرعت دیوارها جمع‏آوری و مجدداً مسلمانان کنار هم قرار گرفتند. بقیع یادآور سیره نبوی، مظهر وحدت مسلمانان و تذکار تاریخ اسلام بود. به همین دلیل مسلمانان بقیع را عزیز دانسته و در ترویج و آبادانی آن اهتمام داشتند.
در قرون گذشته بقیع، سمبل هم‌سخنی و همدلی بوده است. شخصیت‏هایی که در بقیع دفن‏اند. از امام حسن(ع) تا امام جعفر الصادق(ع)، از مالک بن انس تا عثمان بن مظعون و فاطمه بنت اسد و عبدالله بن ام مکتوم، آینه تمام‏نمای انسانیت و مردانگی و از همه مذاهب اسلامی می‏باشند. بقیع مجموعه‌ای از محاسن و کرامات؛ مرکز یاد خدا و آخرت؛ محل عرفان و شناخت چهره‌هایی اسوه و الگو بوده است. بقیع صرفاً یک قبرستان نیست، بلکه ابعاد متنوع دارد: از یک نظر آرشیو و مجموعه‏ بزرگی از شخصیت‏های قرون نخست اسلامی است. بسیاری از صحابه، تابعین و خاندان پیامبر اسلام در آنجا مدفون‏اند؛ یک بعد مهم بقیع، وضعیت آن قبل از اسلام است. بقیع در روزگار جاهلیت هم دارای اهمیت و مورد توجه حماسه‏سرایان و شاعران عرب بوده است. بقیع در ایام عرب یا روزهایی برجسته در تاریخ فرهنگی جاهلیت، جایگاه خاصی داشته است و شاعران بزرگ عرب درباره‏ یوم‏البقیع اشعار فراوان سروده‏اند. تا اینکه با سیطره وهابیت بر بقیع متأسفانه تخریب اماکن مقدسه درون آن آغاز شد. مسلمانان در سراسر جهان به مبارزه با سران وهابیت برخاستند و تخریب بقیع را یک حرکت ضد مدنی و اسلامی دانستند اما متأسفانه سران وهابیت تا کنون به افکار عمومی مسلمانان جهان توجهی نکرده‌اند.
این مجموعه ویژگی‏ها باعث شده، بقیع منحصر به فرد باشد؛ چرا که در جهان اسلام هیچ جای دیگر چنین امتیازات و ویژگی‏هایی را ندارد. از این رو پژوهشگران و مؤلفان، به آن پرداخته و مطالب بسیاری درباره‏ بقیع نوشته‏اند. پژوهش‌ها و تألیفات بقیعی شامل کتب روایی، سیره نبوی، مدینه‏شناسی و تاریخ اسلام، سفرنامه‌ها، خاورمیانه شناسی، علوم قرآنی، ادبیات عرب و فارسی و اردو، کلام، جغرافیا، تراجم و شخصیت شناسی، مزارات و غیره است. هم اکنون مجموعه‏ای از نوشته‏ها و منابع درباره‏ بقیع در اختیار هست که حجم آن نسبتاً زیاد است. در حقیقت یک دانش و فرآورده علمی و تاریخی به نام بقیع‏شناسی یا بقیع‏پژوهی به عنوان موضوعی میان رشته‏ای می‌توان مطرح نمود. رشته‏هایی مثل تاریخ اسلام؛ تاریخ خاورمیانه، وهابیت‏شناسی، سلفی‏گری، شیعه‏شناسی، ردیه و دفاعیه‏نگاری‏ها، کلام و کلام جدید، ادبیات جاهلیت و ادبیات دوره‏ی اسلامی با بقیع‏پژوهی ارتباط دارند. زیرا منابعی در این رشته‏ها هست که بخش یا تمامی آن مرتبط با بقیع است. از نگاه دیگر، ظرفیت علمی، فرهنگی و تاریخی بقیع در حدّی است که می‌توان درباره آن دانشنامه تألیف کرد. انبوهی و تنوع مطالب و نیز ضرورت تجمیع و طبقه‌بندی داده‌ها در مورد بقیع یک ضرورت است.
2. رهبران مسلمان با اطلاع از نخستین اقدامات وهابیون، شروع به مقابله کردند. اولین کاری که انجام دادند، تحریم و تعطیلی حج بود، اقدام دوم، مسلمانان تظاهرات و برپایی جلسات و نشست‌ها در کشورهای مختلف علیه آل‌سعود و وهابیون و محکوم کردن تخریب بقیع و خواستار احیاء و بازسازی بقیع شدند. سومین اقدام فشار آوردن بر دولت‌های ممالک اسلامی، برای فعال شدن سیاست خارجی این دولت‌ها در مقابله با دولت آل‌سعود بود. اما این اقدامات با اینکه تأثیر مقطعی داشته ولی تاکنون مواضع آل سعود را تغییر نداده است.
با توجه به اینکه اقدامات مسلمانان نتوانسته، بقیع را احیاء کند، به نظر می‏رسد تنها راه‌کار باقی مانده، بسیج افکار عمومی در سراسر جهان است. برای این منظور، نخست باید اذهان نخبگان در سراسر جهان متوجه اهمیت بقیع شوند؛ باید بقیع را به عنوان یک موضوع فرهنگی و تاریخیِ متعلق به همه بشریت مطرح نمود. چون تجربه نشان داده، هرجا از نخبگان غفلت‏زدایی شده، و آنان متوجه اهمیت موضوعی شده باشند، دیگر اقشار را هم به دنبال خود به میدان آورده و زمینه‏های تحرک، توسعه و رونق را به وجود می‏آورند. بسیج افکار عمومی مهم‏ترین عامل برای ترغیب و تحریک نهادهای بین المللی برای اقدام و جلوگیری از طرح‏های تخریبی گسترده‏تر توسط آل‌سعود است. امّا بسیج نخبگان و افکار عمومی در جهان به دو روش خودجوش یا دستوری امکان‏پذیر است. در شیوه دستوری، رسانه‏ها، روزنامه‏نگاران و گزارشگران بسیج می‏شوند. اما این شیوه به دلیل سیطره وهابیت بر رسانه‏هایی مانند الجزیره، العربیه و غیره کارآیی چندانی ندارد. راه‏کار دیگر اطلاع‏رسانی و آگاهی دادن به نخبگان از طریق رسانه‏ های غیررسمی مانند کتب مرجع؛ سپس مسأله‏سازی و برجسته‏سازی موضوع در اذهان است. برجسته‏سازی موضوعات مرتبط به بقیع با کمک کارشناسان به راحتی امکان پذیر است. همه جنبه‏های مهم بقیع را به همین روش می‏توان با کمک اینترنت به سرعت و ظرف چند ماه برجسته کرد. منظور از برجسته‏سازی، تحلیل عواقب و پیامدهای اقدامات تخریبی و به عکس، معرفی آثار مثبت در صورت عدم اجرای این اقدامات است. پس از برجسته شدن این جنبه‏ها نوبت به طرح و درج تحلیل و بررسی‏های علمی می‌رسد. به شیوه مقاله‏نگاری، مصاحبه، گزارش‏نگاری، انتشار عکس و فیلم و ده‏ها شیوه اطلاع‏رسانی و هنری و رسانه‏ای آن جنبه‏های بقیع، بررسی و تحلیل می‏شود.
پس از گذر از این مراحل، خود به خود اذهان نخبگان و فرهیختگان و کارشناسان بسیج می‏گردد و به اصطلاح افکار عمومی تحریک شده و عکس‏العمل نشان می‏دهد. البته انتشار کتاب‏های مرجع درباره بقیع، مثل دانشنامه، فرهنگ‏سازی و بسیج افکار عمومی را عمیق‏تر کرده و زودتر به نتیجه می‏رساند.
در شرایطی که دولت‏های اسلامی به دلایل گوناگون، کارآیی خود را در این زمینه از دست داده‏‏اند، یا بیشتر به فکر مصالحه‏های سیاسی بر سر منافع اقتصادی و سیاسی‏اند؛ چاره دیگری نمی‌ماند و باید حرکت را از مردم آغاز کرد.
البته پایگاه‌هایی مثل مراجع تقلید و رهبران معنوی و فکری مسلمانان و شیعیان، نقش مهمی در بسیج افکار عمومی می‌توانند داشته باشند. تمامی قشرها از بازاریان، معلمین، روحانیون، مبلغین، روزنامه نگاران، کارگران و غیره در بسیج عمومی، باید مشارکت داشته و هر کسی به نوبه خود و متناسب با توانایی و ظرفیت‌های خود، نقشی و کاری را بر عهده می‌گیرد. نتیجه اینکه کسانی که سرمایه‌های عمومی مسلمانان را تخریب یا تاراج کرده‌اند، یا باید مواضع و خط‌مشی خود را عوض کنند و یا منزوی شده و پایگاه‌های خود را از دست می‌دهند. در هر صورت، اعتبار و مشروعیت و مقبولیت آل‌سعود در درون جامعه و در سطح بین‌الملل آسیب جدی می‌پذیرد.
3. برای بسیج افکار عمومی در سراسر جهان، رسانه‌های غیروهابی اعم از نشریات، تلویزیون و رادیو، اینترنت، ماهواره و نیز کتابهای مرجع مثل فرهنگ‌نامه‌ها، دانشنامه‌ها، اولین نیاز است. رسانه‌های ویژه بقیع مثل نشریه‌هایی که فقط به بقیع بپردازند، مهم‌تر و کارآمدتر می‌باشند.
دانشنامه بقیع مثل دیگر رسانه‌ها به اطلاع‌رسانی می‌پردازد؛ گذشته بقیع، آبادانی و عمران آن و سپس تخریب و از بین بردن عمدی بناها و آثار بسیار ارزشمند این سرزمین را به روش مستند نشان می‌دهد. چون درباره بقیع اطلاع‏رسانی نشده و جهان اطلاع کافی از بقیع ندارد، تخریب‏کنندگان هیچ‏گاه توسط مجامع و نهادهای بین‌المللی توبیخ نشده‌اند. با اینکه وظیفه یونسکو حفظ و پاسداری از میراث فرهنگی بشریت است و بقیع مهم‌ترین جایی است که هزاران نخبه از ادیان یهود، مسیحیت و اسلام در آن آرمیده‌اند. از اینرو یونسکو و سازمان ملل باید از کشتار مردم، غارت سرمایه‌های متعلق به انسانیت ممانعت بعمل آورد. حداقل ثبت و حراست معنوی بر عهده آنهاست. در جریان حمله به مدینه، هزاران انسان کشته شدند و خزائنی پر از اشیاء بی‌نظیر مثل تاج پادشاهی ساسانیان، شمشیر هارون الرشید و هزاران قطعه بی‌نظیر دیگر به تاراج رفت. این دانشنامه، بقیع را ذیل صدها مدخل معرفی کرده و بسان یک فرهنگ باستانی بزرگ که هزاران جزء دارد، تحولات این اجزاء را به روش تاریخی گزارش و اطلاع‌رسانی می‏نماید. این گزارش‏ها، آینه‏ تمام‏نمای واقعیت‏ها و حقایق است.
اسناد و مدارک تحولات را هم تا جایی که امکان داشته، معرفی کرده است. از اینرو نهادهای بین‌المللی پس از اینگونه اطلاع رسانی‌ها، عذری ندارند و باید پاسخگویی خواست عمومی جهانیان باشند.
بعضی تصور می‌کنند وهابیت یکی از مذاهب و فرقه‌های اسلامی است و باید با پیروان و سران وهابیت مماشات و همزیستی داشت. اما وهابیت مثل بابیت، مقبول اهل سنت و شیعیان نیست. چون دستگاه فکری و عقیدتی خاصی است که به اجماع مسلمانان مطرود است. اما تا کنون درباره اعمال و رفتار وهابیون، اطلاع‌رسانی عمومی و جامع نبوده است. این دانشنامه برای اولین‌بار درصدد است با شیوه نوشتاری ساده و روان، اطلاعات مرتبط به بقیع را برای عموم اعمّ از مسلمانان و غیر مسلمانان عرضه کند. اطلاعات پیش از تخریب را از منابع دست اول استخراج و با قلمی همه فهم عرضه نماید. اما اطلاعات پس از تخریب هم تا جایی که امکان داشت، آورده‌ایم. دسترسی به اسناد و مدارک این دوره، مشکل است. زیرا بسیاری از آنها در اختیار دولت عربستان سعودی و ارگان‌های دولتی مثل شهرداری و استانداری مدینه است و بخش دیگر آن در آرشیوهای اروپا و امریکا است. اما این دانشنامه چون با هزینه‌های شخصی تألیف شده، پیدا کردن و خریدن این اسناد و مدارک، نیاز به بودجه فراوان داشت که شرایط مالی یک پژوهشگر اجازه نمی‌داد. با این حال تا جایی که امکان داشت و مقدور بود، استفاده کردیم.
بعضی می‌پندارند، دانشنامه هر مقدار متن پر پیچ و خم‏تر و پر دست اندازتر باشد، علمی‏تر است، و برعکس هر مقدار ساده‏تر و دارای متنی قابل‏ فهم‏تر و آسان‏تر باشد، از علمیت فاصله دارد. اما برخلاف این پندار، تلاش کرده‌ایم متنی ساده و همه فهم و به دور از پیچ و خم‌های مشکل‌ساز عرضه کنیم، اما در عین ساده‌نویسی به کیفیت محتوا و اطلاع‌رسانی مستند اهتمام داشتیم.
4. بقیع صرفاً یک قبرستان نیست بلکه تاریخ چند هزار ساله ملل ساکن در منطقه است. این دانشنامه هم منعکس کننده رخدادها و حوادث تاریخ طولانی بقیع است. از اینرو قلمرو عینی را در سر فصل‌های ذیل عرضه می‌کند:
تاریخ تحولات و حوادث؛ جغرافیا؛ علوم قرآنی (قاریان و مفسران مدفون، رخدادهای قرآنی)؛ علوم حدیث؛ ادعیه و زیارت‌؛ مزارات و بقاع و تذکرةالمقابر؛ فقه و حقوق؛ کلام و عقاید (جریان‌های افراطی و اعتدال)؛ ادبیات (نثر، شعر، بقیعیات، شاعران مرثیه‌سرا)؛ ملل و نحل (ردیه و دفاعیه نگاری‌ها، منازعات، انشعابات فرق)؛ ادیان (یهود، مسیحیت، دیگر ادیان)؛ اقتصادی (ذخائر و گنجینه‌ها، خسارت‌های ناشی از تخریب)؛ دوره جاهلیت (ایام بقیع، اشعار دوره قبل از اسلام، معارک)؛ قضاء و جزاء (مجازات مخربین، قتل عام عمومی و مجازات عاملان، تشویق پاسداران میراث انسانی بقیع، مرمت کاران و عمران)؛ همایش‌ها و نشست‌های درباره؛ مراکز و مؤسسات و سمن‌ها؛ بقیع پژوهی؛ خاطره نگاری؛ نشریه ویژه (ایران، امریکا، جهان اسلام؛ اروپا)؛ موزه و موزه‌داری (اشیاء موزه‌ای مرتبط به بقیع)؛ هنر (فیلم، نقاشی، عکاسی و عکس و …)؛ ضریح سازی؛ معماری ساختمان‌های بقیع؛ اسناد و مدارک مکتوب یا عکسی؛ کتابشناسی آثار؛ نسخه شناسی؛ مقاله شناسی؛ پایان‌نامه شناسی؛ مرجع نگاری؛ متون و اسناد دیپلماتیک؛ سفرنامه (متون، مسافران)؛ پایگاه‌های اینترنتی (سایت، وبلاگ، اینترنت)؛ ماهواره (شبکه‌ها).
مدخل‌های این دانشنامه که حدود 1700 فقره است به همه محورها و سرفصل‌های فوق می‌پردازند.
۵.. این دانشنامه به روش اطلاع‏رسانی تألیف شده است. تلاش شده اطلاعات مرتبط به هر موضوع جمع‌آوری، پردازش و بازنویسی و نهایتاً در قالب یک مقاله کوتاه عرضه شود.
دانشنامه بقیع متناسب با اهدافی که تعقیب می‏کرده، اینگونه طراحی شده است:
1ـ هدف اصلی آن اطلاع‏رسانی است. یعنی هدف اساسی تولید مقاله با محتوای جدید، نظریه ‏پردازی یا جمع ‏آوری مجموعه‏ای از مقالات نیست بلکه آگاهی دادن به اقشار مختلف در سراسر جهان درباره ابعاد و تحولات تاریخی بقیع است؛
2ـ محوریت اوضاع فرهنگی و عقلی کاربران و مخاطبان؛
3ـ نقد تخریب کنندگان و استدلال برای پیامدهای زیان‏بار آن؛
4ـ برجسته ‏سازی و تبیین اهمیت جهانی بقیع؛
5ـ مستندسازی مطالب و عرضه مطالب همراه با سند آنها.
این پنج متغیر در انتخاب نوع مدل این دانشنامه مؤثر بوده است. اما موانعی هم وجود داشت که باید با درایت و تدبیر، به حلّ و رفع آنها می‌پرداختیم. از جمله فقدان اصطلاح‌نامه جامع که مبحث بقیع را پوشش دهد، مانع مؤثری بود. زیرا برای برخی مباحث، اصطلاح خاصی نداشتیم، تا آن را به عنوان مدخل استفاده کنیم. از اینرو نخست باید اصطلاحی ساخته می‌شد. اما مشکل دیگر اینکه اینگونه اصطلاحات چون جدیداند، تبادر و بسامدی ندارند یا بسامدی و تبادر آنها اندک است.
در شیوه‌نامه بسیاری از دائرةالمعارف‏ها آمده که نقل قول مستقیم صحیح نیست. امّا نقل عین آیه، روایت و شعر یا برخی نکات مهم را اجازه می‏دهند.
اساساً وحی منزل یا حکم فقهی قطعی در باب نقل قول نداریم بلکه نیازهای علمی و اهداف اگر اقتضا کند، عقل هم آوردن نقل قول را جایز می‏داند. در این دانشنامه، به منظور برجسته‏سازی اسناد برای تأثیر ژرف‌تر در دیدگاه کاربران در مواردی مجبور شدیم به نقل پاره‌هایی از اسناد یا سخن کسی و امثال اینها بپردازیم.
تلاش شده از همه منابع قدیم و جدید استفاده شود زیرا هدف ترویج بقیع است و یکی از روش‏های ترویج، معرفی مآخذ و مصادر پژوهشی برای محققان و نخبگان است.
متأسفانه متعارف و مرسوم شده که در بسیاری از دائرةالمعارف‏ها از منابع جدید استفاده و حتی رونویسی می‏کنند ولی به آنها رفرنس نداده و اسم آنها را در بخش منابع ذکر نمی‏کنند. این شیوه نوعی بد اخلاقی بیّن است.
روشن است موضوعات جدید و مستحدث که منابع آنها هم جدیداند، در اینگونه موارد فقط از منابع جدید استفاده کردیم. موضوعاتی هم هست که فقط در منابع کهن یافت می‏شود، اینها را از منابع قدیمی کمک گرفته‏ایم و مدخل‏هایی هست که در منابع قدیم و جدید گزارش شده‏اند، ما هم از هر دو گونه منبع بهره برده‏ایم.
از اینرو به اقتضای نوع مدخل، منبع گزینش شده هم متفاوت است. البته در مواردی که درصدد نقد منبعی بوده‏ایم، فقط منبع خاص معرفی شده است.
منابع درباره بقیع بدون هیچ‌گونه گزینش خاص استفاده شده‌اند. کتاب‌های تراجم، قبرخوانی‏ها، متون تاریخی، کتب مرجع مثل دائرةالمعارف‏ها و کتابشناسی‏ها، پایگاه‌های اینترنتی، سفرنامه‌ها، نشریات، عکس‏ها، نقشه‏ها و دیگر اسناد و خلاصه هر آنچه اندک اطلاعاتی درباره بقیع داشته، در قلمرو قرار گرفته است.
برای دسترسی آسان پژوهشگران، دانشجویان و استادان محترم، اصل متون، منابع، اسناد و تصاویر درباره بقیع هم گردآوری، و در بخش دیگری غیر از متن دانشنامه آمده است. نه تنها کتاب‌ها و مقالات ویژه بقیع بلکه آثاری که بخشی از آنها درباره بقیع است هم آمده است. مهم اینست که صرفاً اطلاعات خام و فقط متن را نیاورده‌ایم بلکه متن همراه با توضیحات آمده است. از قدیمی‌ترین منابع درباره بقیع تا جدیدترین منابع در این بخش آمده‌اند. این بخش را پرونده علمی بقیع نام نهاده‌ایم و برای اینکه هزینه کمتر متوجه کاربران گردد و نیز استفاده از آن آسان‌تر باشد، روی لوح فشرده عرضه شده است. این لوح فشرده همراه متن دانشنامه عرضه می‌شود. فهرست محتویات لوح فشرده در پایان دانشنامه آمده است.
غیر از متون و اسناد و مدارک مکتوب درباره بقیع، تصاویر و عکس‌های بقیع را هم در همین لوح فشرده آورده‌ایم. همه اینها دسترسی پژوهشگران به اطلاعات را آسان‌تر می‌نماید.
متون، مدارک و تصاویر عرضه شده در پرونده علمی، مستند و همراه مأخذشناسی است. اگر یک کتاب چند چاپ داشته باشد، در بخش مأخذشناسی، آن چاپ‌ها معرفی شده‌اند. اما از هر متن مطالب مرتبط و سودمندتر گزینش شده‌اند و دیگر مطالب نیامده است. یعنی بی جهت حجم پرونده را افزایش نداده‌ایم.
در پایان همه کسانی را که در تألیف این دانشنامه مساعدت فرمودند و با تشویق‌ها، راهنمایی‌ها، معرفی منابع، دادن برخی منابع و دیگر کارها قدمی در این راه برداشتند، به صاحب و مالک هستی، خداوند لایزال می‌سپارم؛ زیرا خودم را کمتر دانسته تا به تقدیر از زحمات بزرگ آنان بپردازم. اگر مشکل و کاستی در این اثر هست از آنِ من کمترین است؛ از دیگر سو اینگونه کارها پر هزینه است و می‌بایست برخی ابعاد را حذف می‌کردم و اموری هم با بودجه شخصی قابل اجرا نبود. از همراهی‌های همه اعضای خانواده هم باید تشکر کنم؛ همه تعطیلی‌ها، رفاه‌ها و تفریح‌ها از آنان دریغ شد تا مدیون بقیع نشویم. امید است بزرگان خفته در بقیع به ویژه ائمه بقیع(ع) و حضرت فاطمه زهرا(س) راضی باشند و از اینکه نتوانستیم بهتر عمل کنیم عذر می‌خواهیم.
مجدداً از همه عواملی که برای به سامان رسیدن این کتاب تلاش کردند تشکر می‌نمایم؛ اما یاد یکایک آنان هر چند ادب و فرض است امّا چون ممکن نیست، صرف نظر می‌کنم؛ امیدوارم ائمه بقیع(ع) و مادرشان دختر رسول خدا(ص) به عنوان صاحب این اثر، از آنان راضی باشند.
(محمّد نوری/ شهریور ماه 1394)
در پایان
مناسب است جلساتی در نقد و بررسی و معرفی این اثر توسط متولیان کتاب مثل خانه کتاب برپا گردد.
مهم‎تر اینکه در شرایطی که غده سرطانی داعش به جان جسم و فکر جوانان مسلمانان افتاده، این کتاب می‎‎تواند شناخت درست و حقیقی به جوانان داده و از فروغلطیدن در دام افراط و تفریط ممانعت کند. بنابراین خوب است نهادهای فرهنگی اهتمام ویژه به پخش این اثر در همه شهرها به ویژه سیستان و بلوچستان و کردستان داشته باشند. همچنین لازم است به سرعت به زبان‎های انگلیسی و عربی ترجمه و در اختیار دیگر کشورها قرار گیرد.